Książki, które stały sie relikwiami

O człowieku sporo mogą powiedzieć gromadzone przez niego książki. Dlatego ostatnio często bada się księgozbiory ludzi nauki, jako warsztaty ich pracy. Ale książki zbierają nie tylko naukowcy. Zbierają je także w jakimś stopniu wszyscy inni ludzie. Warto byłoby wiedzieć, jakie książki posiadali ci, którzy w czerwcu 1999 roku zostali ogłoszeni w Warszawie przez papieża Jana Pawła II błogosławionymi jako męczennicy za wiarę z okresu II wojny światowej.

Z diecezji włocławskiej w ich gronie znalazło się dziewięć osób: albo kapłani, albo przygotowujący się do kapłaństwa. Wszyscy oni, łącznie z tym, który im przewodzi – Michałem Kozalem, biskupem sufraganem diecezji włocławskiej, wcześniej wyniesionym na ołtarze, mieli większe lub mniejsze zbiory książek. Uległy one w całości lub w części zniszczeniu w czasie wojny. O wielkości niektórych z nich można wnioskować na podstawie ocalałych pozostałości, które znajdują się w bibliotece seminaryjnej we Włocławku.

W literaturze przedmiotu nie ma żadnej wzmianki o księgozbiorach dwóch osób z tego grona, duszpasterzy z Osięcin: ks. Wincentego Matuszewskiego (1869-1940) i ks. Józefa Kurzawy (1910-1940), chociaż można mieć pewność, że jako kapłani jakieś zbiory książek posiadali, przynajmniej tych, które są nieodzowne w pracy duszpasterskiej.

O księgozbiorach czterech innych w literaturze zanotowano tylko tyle, że na pewno istniały, ale w całości zginęły w czasie II wojny światowej.

Są to najpierw księgozbiory kleryków włocławskich: Bronisława Kostkowskiego (1915-1942), alumna kursu IV,¹ i Tadeusza Dulnego (1914-1942), alumna kursu V.² Można sądzić, że były to niewielkie zbiory podręczników i pomocy potrzebnych do nauki w seminarium duchownym. Odnotowuje się także całkowite zniszczenia znacznie większych księgozbiorów kapłanów włocławskich z grona błogosławionych: studiującego w Rzymie ks. Leona Nowakowskiego (1913-1939), który tam miał swój księgozbiór potrzebny mu do nauki.³

O księgozbiorze ks. Józefa Straszewskiego (1885-1942), proboszcza parafii św. Stanisława we Włocławku, wiadomo, że liczył on prawdopodobnie ok. tysiąca tomów.⁴ Był to na pewno księgozbiór w przeważającej części teologiczny, bowiem ks. Straszewski znany był jako duszpasterz, który szczególnie cenił książkę teologiczną.⁵ Był kapłanem oczytanym,⁶ który nawet do więzienia wziął ze sobą książki.⁷ Jedną z nich był podręcznik do teologii dogmatycznej, z którego korzystali potem uwięzieni klerycy włocławscy.⁸ Drugą był słownik języka niemieckiego;⁹ powędrował z nim do Dachau, a po jego śmierci został najpierw oddany rodzinie, a potem znalazł się w posiadaniu Ireny Wasilewicz, która w 2000 r. przekazała go, przez pośrednictwo ks. Witolda Bury, do biblioteki seminaryjnej we Włocławku.

Ks. Edward Grzymała (1906-1942), z zamiłowania biblista, z wykształcenia prawnik (doktorat uzyskany w Rzymie), posiadał znaczący księgozbiór, szacowany na ok. 1500 tomów.¹⁰ Jako jego ślad pozostały w bibliotece seminaryjnej we Włocławku trzy pozycje. Każda z nich mówi coś o właścicielu.

Na dwóch z nich podpisał się on jeszcze jako świecki i jest to wskazówka, że Grzymała gromadził książki już w latach seminaryjnych i miał ich w końcu swoich lat seminaryjnych, jak świadczy naklejka na jednej z nich (BSWł I 7997) przynajmniej 295. Świadczy to także o tym, że swój księgozbiór miał uporządkowany i prawdopodobnie spisany.

Praca doktorska Brunona Heima Die Freundschaft nach Thomas von Aquin (Rom 1934) z dedykacją autora dla ks. Grzymały¹¹ jest świadectwem jego studiów w Rzymie i nawiązanych wtedy przyjaźni.

Na książce Jana Ciemniewskiego Poznanie i kształcenie charakteru (cz. 2, wyd. 2, Poznań 1926; BSWł II 9477) zachowały się ślady lektury Grzymały. Są to zaznaczenia niebieskim ołówkiem fragmentów tekstu i pisane na marginesach uwagi. Szczególnie liczne w rozdziale Wiaraa wiedza nowożytna (s. 59-72), zdają się świadczyć o nurtującym Grzymałę w czasach seminaryjnych problemie: wiara a nauka. Natomiast książka M. Jeża Bądźmy misjonarzami. Kilka myśli o duszpasterstwie (Kraków 1930) jest śladem jego szczególnego umiłowania praktycznej pracy duszpasterskiej¹² i to – jak się okazuje – już od czasów seminaryjnych.

Na dwóch z tych pozycji (BSWł II 8026, 9477) późniejsze pieczątki własnościowe ks. Władysława Szafrańskiego wskazują, że weszły one do księgozbioru seminaryjnego przez jego pośrednictwo.¹³ Nasunęło to przypuszczenie, że ks. Szafrański posiadał w swoim zbiorze więcej książek ks. Grzymały, a zatem mogą one znajdować się w tej części, którą ks. Szafrański przekazał w testamencie kamedułkom w Złoczewie.¹⁴

Odpowiedź na zapytanie w tej sprawie skierowane do kamedułek w Złoczewie potwierdziła to przypuszczenie,¹⁵ ale okazało się, że są tam tylko dwie książki z księgozbioru ks. Grzymały: Edwarda Hugona Zasady filozofii. Dwadzieścia cztery tezy tomistyczne (Poznań 1925) oraz Macieja Sieniatyckiego Zarys dogmatyki katolickiej, t. 3: O łasce (Kraków 1930); obie z późniejszymi znakami własnościowymi ks. Szafrańskiego.

O książkach posiadanych przez ks. Grzymałę można by wnioskować na podstawie jego prac i artykułów.¹⁶ Jest prawdopodobne, że opracowania, na które powoływał się, miał osobiście lub przyswoił sobie dobrze ich treść.

Pozostały nieco większe pozostałości (swoiste “relikwie”) po trzech księgozbiorach błogosławionych spośród diecezji włocławskiej lub ich resztki w bibliotece seminarium duchownego we Włocławku i na tej podstawie można próbować powiedzieć coś o całych księgozbiorach. Są to księgozbiory: bpa Michała Kozala, oraz księży: Henryka Kaczorowskiego oraz Dominika Jędrzejewskiego.

Książki bpa Michała Kozala

Księgozbiór bpa Michała Kozala (1893-1943), od 1939 r. sufragana włocławskiego, w chwili wybuchu wojny szacowany był na ok. 1500 tomów.¹⁷

Niemcy, którzy po aresztowaniu bpa Kozala zajęli jego mieszkanie, cały jego księgozbiór, jako dla nich bezużyteczny, wyrzucili na podwórze.¹⁸

Według relacji Jadwigi Chmielarzowej, siostry stryjecznej i zarazem siostrzenicy Michała Kozala, część tych książek jego gosposia, Ludwika Lubińska, przewiozła do parafii św. Stanisława, a potem do parafii Serca Jezusowego. Pani Chmielarzowa, wraz z innym osobami, przeniosła je następnie do swego mieszkania we Włocławku przy ul. Stodólnej 80 m. 2, gdzie pozostawały ułożone na podłodze pod ścianą.¹⁹

Część książek rozebrali zapewne okoliczni mieszkańcy, reszta poszła prawdopodobnie na makulaturę.²⁰

Niektóre książki ocalały i były po wojnie przez pewien czas przechowywane w Kurii Diecezjalnej. Dnia 9 marca 1946 r., z polecenia bpa Karola Radońskiego, przeniesiono je do seminarium włocławskiego. Było ich wtedy ok. 300, treści kaznodziejskiej i z ascetyki kapłańskiej.²¹ Natomiast w 1987 r. ok. 40 pozycji z księgozbioru Kozala przekazał do zbiorów domu poświęconego bł. Michałowi Kozalowi we Włocławku ks. Henryk Wieczorek,²² który nabył je jako wikariusz parafii św. Jana we Włocławku od p. Jadwigi Chmielarzowej.²³ W sumie na pewno przetrwało wojnę ok. 340 woluminów z księgozbioru bpa Kozala.

Z tego obecnie ok. 40 pozycji znajduje się w Domu bł. Michała Kozala we Włocławku (ul. Gdańska 8), a w zbiorach biblioteki seminaryjnej zachowało się z księgozbioru bpa Kozala 116 pozycji²⁴ w 136 woluminach.²⁵ Można je rozpoznać po własnoręcznych podpisach Kozala, czasem z dodaniem roku nabycia.

Książki przechowywane w bibliotece seminaryjnej, poza jedynym rękopisem,²⁶ można podzielić na dwie grupy: jedna z nich to podręczniki i inne książki szkolne; druga to dzieła naukowe i popularnonaukowe.

Ks. Kozal zachował chyba większość książek szkolnych swoich i swego rodzeństwa (głównie swojej starszej siostry – Agnieszki, ale także brata – Wojciecha). Takich jest 43 pozycje w 49 woluminach. Trzymał je u siebie prawdopodobnie z sentymentu, może ze szczególnego szacunku dla książki,²⁷ ale niektóre z nich mogły być także wykorzystywane praktycznie.

Przede wszystkim są to wydania szkolne tekstów z literatury klasycznej (greckiej i łacińskiej) oraz literatury nowożytnej: niemieckiej i francuskiej. Z literatury klasycznej greckiej Kozal posiadał wybory z dzieł: Arianusa, Homera, Ksenofonta, Platona, Tucydydesa, a także łacińskie wydania: Cezara, Cycerona, Liwiusza, Owidiusza, Salustiusza, Tacyta, wszystkie ze szkolnej serii publikowanej przez wydawnictwo B.G. Teubner (Lipsk, Berlin). Z literatury niemieckiej posiadał wybory z dzieł: Wolfganga Goethego, Friedricha Schillera, Gottholda Ephraima Lessinga, natomiast z francuskiej: Louisa Adolfa Thiersa i Alfonsa Daudeta, Jeana Baptiste’a Racine’a. Na dziełach tych widoczne są ślady lektury: zaznaczenia tekstu lub notatki na marginesach, zapisane ołówkiem charakterystycznym gotyckim pismem niemieckim. Studiował je Kozal zapewne nie tylko w latach szkolnych, o czym zdaje się świadczyć fakt, iż w swoich publikacjach²⁸ posługuje się z dużą swobodą cytatami z literatury łacińskiej, a nawet greckiej.

Oprócz tego jest w tej części zbioru nieco podręczników gimnazjalnych do innych przedmiotów, wszystkie w języku niemieckim, bo tylko takie, także do nauki religii, były dopuszczone do używania w gimnazjum krotoszyńskim, w którym Kozal się uczył. Ponieważ obok podpisu notowana jest klasa, można by się pokusić o sprawdzenie, które z pomocy szkolnych używanych wtedy w poszczególnych klasach zachowały się u Kozala.

Druga część pozostałego fragmentu księgozbioru bpa Michała Kozala to książki naukowe i popularnonaukowe z różnych dziedzin wiedzy. Jest ich 71 pozycji w 80 woluminach. Z tego aż 62 pozycje są niemieckojęzyczne (87% tej części zbioru). Poza tym sześć pozycji w języku polskim i dwie w języku francuskim. W języku łacińskim i greckim jest tylko jedna pozycja i jest nią Pismo Święte.²⁹

Przejrzenie tych pozycji pod względem chronologii wydawniczej i czasu ich nabycia pozwala stwierdzić, że ok. 30 z nich zostało nabytych w latach 1923-1927, gdy ks. Kozal był prefektem w Bydgoszczy. Po tym czasie doszło pięć pozycji, w tym dwie z darów.³⁰ Zdaje się to wskazywać, że do czasu podjęcia obowiązków prefekta ks. Kozalowi wystarczały zasadniczo wiedza i książki, które zdobył w seminarium duchownym. Zaczął natomiast intensywnie uzupełniać swój księgozbiór w czasie pobytu w Bydgoszczy, korzystając z możliwości łatwego zakupu książek, jaką dawało duże miasto. Książki kupował m.in. w miejscowej księgarni braci Bażańskich,³¹ a w razie potrzeby oprawiał w introligatorni E. Jaworskiego (ul. Skorupki 99).³² Po przejściu do seminarium gnieźnieńskiego mógł w znacznej mierze korzystać z księgozbioru seminaryjnego, a więc uzupełnianie własnego nie było już tak konieczne.

Wśród książek naukowych najliczniej reprezentowane są: ascetyka, biblistyka i pedagogika (po 11 poz.), katechetyka (8 poz.), filozofia (7 poz.).

Pedagogika, katechetyka i ascetyka reprezentowane są łącznie przez 30 pozycji i wskazuje to na szczególne zainteresowanie Kozala tymi dziedzinami; jest to zupełnie zrozumiałe u człowieka, który od 1923 r. zajmował się z obowiązku nauczaniem i wychowywaniem młodzieży, najpierw jako prefekt gimnazjum żeńskiego w Bydgoszczy (1923-1927), potem jako ojciec duchowny (1927-1929) i rektor (1929-1939) seminarium duchownego w Gnieźnie.

Z pedagogiki posiadał ks. Kozal dzieła cenionego wówczas w kręgach katolickich Friedricha Wilhelma Foerstera. Zachowały się tylko dwie pozycje: Schule und Charakter. Moralpädagogische Probleme des Schullebens (2 Aufl., Zürich 1914) oraz Jugendlehre. Ein Buch für Eltern, Lehrer und Geistliche (Berlin 1917), obie nabyte w 1918 r. Ale ks. Kozal zapewne posiadał i inne dzieła tego autora, ponieważ cytował je w swoich pracach. Posiadanie zaś niewielkiej książki I.M. Schätzel Idea wychowania przedszkolnego “Casa dei Bambini” jako Szkółka Wszechstronnej Pracy Dziecka (Lwów 1919) zdaje się wskazywać na zainteresowanie Kozala dla różnych współczesnych mu systemów wychowawczych, w tym przypadku dla nowego systemu wychowawczego M. Montessori.

Jako pomoc w pracy wychowawczej z młodzieżą żeńską, poza wyżej wymienionymi, służyły ks. Kozalowi zapewne posiadane przez niego książki: A. Heinena Der Wert des Glaubens. Dargestellt für katholische weibliche Jugend (M. Gladbach 1914), tegoż Aus dem Glauben leben! Eine Anleitung zur Selbsterziehung für die katholische weibliche Jügend (M. Gladbach 1915) i Adolfa Dossa Die weise Jungfrau. Gedanken und Ratschläge (19 Aufl., Freiburg i.Br. 1923). Natomiast jako pomoc do nauczania religii wykorzystywał zapewne: Josefa Schiesera Methodik des Gesamten Religionsunterrichts in der Volksschule unter Miteibeziehung der Mittelschule (12 Aufl., Köln 1921), Heinricha Kautza Neubau des katholischen Religionsunterricht (Bd. 1, 3 Aufl., Kevelaer 1924) i Henryka Stieglitza Szczegółowo rozwinięte katechezy o nauce wiary (Mikołów – Warszawa 1909).

Jako pomoc przydatną w formacji młodzieży duchownej posiadał ks. Kozal dzieło R. Garrigou-Lagrange’a Perfection chrétienne et contemplation selon s. Thomas d’Aquin et s. Jean de la Croix (t. 1-2, Saint-Maximien 1923).

Z ważniejszych dzieł o tematyce biblijnej ks. Kozal posiadał: S. Luegsa Biblische Realkonkordanz (8 Aufl., Regensburg 1922), Franza Kaulena Einleitung in die Heilige Schrift des Alten u. Neuen Testamentes (Tl. 1-3, Freiburg i.Br. 1911), Friedricha Justusa Knechta Praktischer Kommentar zur Biblischen Geschichte (25 Aufl., Freiburg i.Br. 1925), Alphonsa Steinmanna Die Apostelgeschichte (Bonn 1916), G. Hoornaerta A propos de l’Évangile (4 éd., Louvain 1933).

O stałych zainteresowaniach duszpasterskich ks. Kozala świadczą chociażby dwie znaczące pozycje z tej dziedziny: Schütza – Polza Handbuch der Pastoraltheologie (Innsbruck 1914) oraz wielokrotnie wznawiane dzieło C. Capellmanna i W. Bergmanna Pastoralmedizin (19 Aufl., Paderborn 1923).

W pozostałym fragmencie nie odnaleziono ani jednej pozycji, która by potwierdzała zainteresowania M. Kozala dziełami sztuki,³³ ale tego rodzaju książki zazwyczaj najszybciej “ulatniają się” z pozostawionych księgozbiorów.

Na to, że ks. Kozal zwracał uwagę na dobieranie do swego księgozbioru książek wartościowych zdaje się wskazywać fakt, że 22 z nich w okresie powojennym zasilały księgozbiór podręczny biblioteki seminaryjnej.

Na książkach z księgozbioru Kozala spotyka się ślady jego lektury, ale niezbyt często. Nieraz trudno stwierdzić, czy są to jego notatki, czy poprzednich właścicieli tych książek.

Zazwyczaj różne notatki spotykamy na książkach, które były podręcznikami szkolnymi lub służyły Michałowi Kozalowi jako pomoc do studiów seminaryjnych. Z nich szczególnie intensywnie studiowane były Alberta Stöckla Grundriss der Geschichte der Philosophie (2 Aufl., Mainz 1911; BSWł II 3997) i Alberta Steuera Lehrbuch der Philosophie (Bd. 1-2, Paderborn 1907; BSWł II 2168), zapewne używane jako podręczniki do nauki filozofii w seminarium gnieźnieńskim, a także Ottona Willmanna Die wichtigsten philosophisches Fachausdrücke in historischer Anordnung (Kempten u. München 1914). Prawdopodobnie także jako podręcznik seminaryjny do biblistyki nosi ślady lektury Kozala dziełko Johanna Madera Allgemeine Einleitung in das Alte und Neue Testament (2 Aufl., Münster i.W. 1912).

O obowiązkowej lekturze Kozala po święceniach kapłańskich możemy wnioskować na podstawie składanych przez niego egzaminów nakładanych na kapłanów przez władzę diecezjalną. Dlatego można być pewnym, że ks. Kozal musiał sobie przyswoić dobrze treść opracowania Tadeusza Trzcińskiego Zbiór ustaw archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej (Poznań 1906), posiadanego w swoim księgozbiorze (BSWł I 3185), ponieważ dzieło to zalecane jest zawsze przy tezach na egzaminy wikariuszowskie, a także proboszczowskie, które ks. Kozal zdał w dniach 15-16 maja 1923 r.³⁴ według wyznaczonego programu.³⁵ Liczne ślady lektury spotykamy także na dziele Valentina Thalhofera Erklärung der Psalmen (Regensburg 1889; sygnat.: BSWł II 1595). Stanie się to zupełnie zrozumiałe, gdy uświadomimy sobie, że książka ta wchodziła w zakres literatury do egzaminów dla kandydatów na prefektów, które ks. Kozal zdał z wynikiem bardzo dobrym³⁶ zapewne w dniach 13-15 grudnia 1923 r.³⁷ Konieczność dobrej znajomości używanych wówczas podręczników szkolnych do nauki religii³⁸ jest sama przez się zrozumiała.

O znajomości przez Kozala innych dzieł można wnioskować na podstawie pisanych i publikowanych przez niego kazań i artykułów.³⁹ Wiadomo też, że w czasie rekolekcji przed sakrą biskupią musiał dobrze zaznajomić się z treścią książeczki św. Ignacego Loyoli Ćwiczenia duchowne.⁴⁰

Potwierdza to wszystko opinię, że Kozal był człowiekiem, który zdumiewał swoim oczytaniem. Potwierdzają tę opinię także liczne cytaty z literatury pięknej i teologicznej w jego konferencjach.⁴¹

Książki ks. Dominika Jędrzejewskiego

O ks. Dominiku Jędrzejewskim (1886-1942) mówiło się wśród kapłanów, że “miał bogatą bibliotekę”.⁴² Ponieważ każdy z kapłanów powinien mieć, zgodnie z zaleceniami podawanymi w ówczesnych wykładach teologii pasterskiej,⁴³ osobisty księgozbiór i posiadanie takiego księgozbioru było czymś zwyczajnym, wyróżniający się księgozbiór musiał liczyć ponad tysiąc woluminów. Zapewne dlatego ks. Stefan Wyszyński, organizując po wojnie bibliotekę seminaryjną, na początku 1946 r. zwrócił się do ks. Konstantego Hytrego, proboszcza w Gosławicach, o przekazanie książek, które pozostały na plebanii w Gosławicach i miały być przeznaczone dla seminarium włocławskiego.⁴⁴ Chodziło o książki po ks. Jędrzejewskim, który był tam, do czasu aresztowania przez Niemców, proboszczem. W odpowiedzi na to ks. Hytry przysłał 20 I 1946 r. do seminarium 20 książek.⁴⁵

Nie wiadomo, jak to należy rozumieć. Przecież ks. Hytry, który został w czasie wojny przygarnięty przez ks. Jędrzejewskiego w Gosławicach⁴⁶ musiał sobie zdawać sprawę z wielkości jego księgozbioru.

A że nie zginęły one wszystkie w czasie wojny, świadczy chociażby fakt, iż dzisiaj w zbiorze seminaryjnym jest ich 138 pozycji⁴⁷ w 156 woluminach. Powstaje pytanie, kiedy zostały one przekazane do biblioteki seminaryjnej. Uszkodzenia niektórych z tych książek przez gryzonie, liczne zabrudzenia oraz zacieki spowodowane przez kapiącą wodę zdają się wskazywać, że leżały one gdzieś na strychu; zostały odnalezione przy okazji jakiegoś remontu i przekazane do seminarium włocławskiego. Znaki własnościowe na kilku pozycjach, które dotarły do biblioteki seminaryjnej w 1981 r., wraz z księgozbiorem po zmarłym ks. Antonim Warmuzie (1914-1981),⁴⁸ który był proboszczem w Gosławicach w latach 1961-1965, sugerują, że jeszcze wtedy książki po ks. Jędrzejewskim znajdowały się na plebani w Gosławicach. Dostały się one do księgozbioru seminaryjnego prawdopodobnie po 1967 r. Świadczy o tym fakt, że nie zostały one spisane (a więc musiały się dostać po śmierci dyrektora biblioteki seminaryjnej, ks. Z. Tyburskiego), a także wysokie ich sygnatury w magazynie bibliotecznym.

Rozpoznać je można po trzech sposobach znakowania: 1) własnoręczny podpis, 2) pieczątka: “Ks. Dominik Jędrzejewski”, 3) odbicie pieczęci: “Biblioteka Ks. Dominika Jędrzejewskiego”. Czasem dwa z tych znaków występują łącznie na jednym woluminie.

Pozostały fragment księgozbioru ks. Jędrzejewskiego jest w przeważającej części polskojęzyczny, z innych języków spotykamy tylko łaciński (20 poz.) i francuski (4 poz.). Gromadzenie książek polskich nie nastręczało większych trudności. Gromadził je Jędrzejewski już jako uczeń i student.⁴⁹ Kupował je jako kapłan w polskich księgarniach w Warszawie,⁵⁰we Włocławku,⁵¹ w miejscach swego pasterzowania lub pobliskich. Księgarnie te ułatwiały nabywanie książek swoim stałym klientom, odkładając dla nich interesujące ich pozycje. Z przywileju tego korzystał także ks. Jędrzejewski.⁵²

Ks. Jędrzejewski posiadał książki wielu wydawnictw polskich, ale najwięcej zgromadził z następujących: Księgarnia Św. Wojciecha w Poznaniu (12 poz.), warszawskie wydawnictwo Gebethnera i Wolffa (11 poz.), poznańskie wydawnictwo Fiszera i Majewskiego (9 poz.), krakowskie Wydawnictwo Księży Jezuitów (7 poz.).

Książki ks. Jędrzejewskiego nie prezentują się okazale, sporo z nich pozostało w oprawie wydawniczej, nawet jeśli była ona tylko kartonowa lub nawet papierowa. Niektóre jednak były oprawiane, zapewne w najbliższej introligatorni od swego miejsca urzędowania, np. od Gosławic, gdzie był proboszczem od 1928 r., najbliżej było do Konina. Zachowane na kilku z nich zapisane ołówkiem dyspozycje co do sposobu oprawy, szczególnie co do koloru płótna,⁵³ pozwalają domyślać się, że ks. Jędrzejewski przywiązywał do oprawy książek pewne znaczenie; być może kolor grzbietów był jednym z elementów ułatwiającym orientowanie się w zawartości księgozbioru. Okazalsze oprawy zdarzają się niezwykle rzadko. Jedną z nich jest książka, którą młody ksiądz Jędrzejewski otrzymał od proboszcza swojej rodzinnej parafii w Kowalu.⁵⁴

Przejrzenie pozostałego fragmentu księgozbioru ks. Jędrzejewskiego pod względem treści wydaje się interesujące także z tego względu, że jest to jedna z nielicznych pozostałości w bibliotece seminaryjnej we Włocławku po ówczesnych księgozbiorach proboszczowskich.⁵⁵ Książki te można podzielić na dwa działy: teologiczny i pozateologiczny.

Z teologii reprezentowane są m.in. następujące dziedziny: teologia ascetyczna (16 poz.), homiletyka (13 poz.), liturgika (12 poz.), teologia moralna (9 poz.), katechetyka (6 poz.).

Z ogólnych opracowań teologicznych należy zauważyć dziewięciotomowe opracowanie F.C.R. Billuarta Summa sancti Thomae hodiernis academiarum moribus accommodata (t. 1-9, Paris [post 1890]).

Gromadził ks. Jędrzejewski dzieła pisarzy starochrześcijańskich z serii Pisma Ojców Kościoła, wydawanej przez Fiszera i Majewskiego w Poznaniu. Zachowało się z niej jedynie osiem woluminów, ale Jędrzejewski, jako jej prenumerator,⁵⁶ musiał mieć jej całość (do 1939 r. ukazało się 26 tomów).

W dziale ascetycznym, mimo sporej ilości, nie ma bardziej znaczących pozycji. Można jedynie stwierdzić, że ks. Jędrzejewski gromadził książki z serii Biblioteka Życia Wewnętrzego, wydawanej przez krakowskie Wydawnictwo Księży Jezuitów. Natomiast książka Józefa Andrasza Apostolstwo modlitwy w teorii i praktyce. Pamiętnik I Zjazdu księży dyrektorów od 19-21 września 1938 r. (Kraków 1939) zdaje się świadczyć o szczególnym zainteresowaniu ks. Jędrzejewskiego tą formą apostolstwa. Pozycje zaś Pawła Kepplera Szkoła cierpienia (Wilno 1917) i F. Coppée Dobre cierpienie (Kraków 1907) to książki, których lektura na pewno przyczyniła się do zachowania spokoju ducha w czasach prześladowań wojennych.

Z homiletyki ks. Jędrzejewski posiadał przede wszystkim najbardziej użyteczne proboszczowi zbiory kazań; z nich zachowały się kazania Józefa Stanisława Adamskiego, Ildefonsa Bobicza, Feliksa Bodzianowskiego, Nikodema Cieszyńskiego, Jana Dorszyńskiego, Floriana Stablewskiego, J.M. Zatłokiewicza; zbiory przykładów (Józefa Łapota); a także Zygmunta Pilcha Szkoła kaznodziejstwa. Skarbiec wzorów kościelnej wymowy (Kielce 1937). Nie brak jednak opracowań teoretycznych, np. Pawła Gnatowskiego Technika żywej mowy (Kielce 1937), Stanisława Żukowskiego Pismo św. w kazaniu. Zarys metody (Lwów 1921).

Pozostałe dzieła z zakresu liturgiki dają podstawę do wnioskowania o szczególnym zainteresowaniu ks. Jędrzejewskiego tą dziedziną. Spotykamy bowiem tu takie pozycje, jak: monumentalne dzieło Antoniego Juliana Nowowiejskiego Wykład liturgii Kościoła katolickiego (t. 1-4, Płock 1893-1916), Gaspara Lefebvre’a Liturgia. Jej podstawowe zasady (Abbaye de Saint André 1929), Prospera Guerangera Rok liturgiczny. Adwent (Sandomierz 1927), Michaela Getterera Annus liturgicus cum introductione in disciplinam liturgicam (ed. 3, Oeniponte 1912) i Praxis celebrandi missam aliasque functiones eucharisticas (Oeniponte 1910), Nikolausa Gihra Ofiara Mszy świętej (Poznań 1933). Poza tym posiadał do osobistego użytku księgi liturgiczne w języku łacińskim: Vesperale Romanum, Liber usualis, Martyrologium Romanum.

Ks. Jędrzejewski posiadał też najpotrzebniejsze dzieła z teologii moralnej; te, które pozostały, są niemal wszystkie w języku łacińskim. Znajdujemy wśród nich dzieła Benedikta Henrika Markelbacha Summa theologiae moralis ad mentem d. Thomae et ad normam iuris novi (vol. 1-3, Parisiis 1931), Quaestiones de variis poenitentium categoriis (ed. 2, Ličge 1933), Quaestiones de partibus poenitentiae et dispositionibus poenitentis (Ličge 1929), Quaestiones de variis peccatis in sacramentali confessione medentis (Ličge 1925), Francisca Ter Haara Casus coscientiae de praecipuis huius aetatis peccandi occasionibus (Taurini – Romae 1934), De occasionariis et recedivis. Juxta doctrinam s. Alphonsi aliorumque probatorum auctorum (Taurini – Romae 1927), Augustina Lehmkuhla Casus conscientiae ad usum confessariorum compositi et soluti (Friburgi Br. 1907).

Wśród książek dotyczących praktyki duszpasterskiej znajdujemy takie, jak: G. Honnaya Praktyczne zasady kierowania duszami (Poznań 1935), Stanisława Sprusińskiego i Władysława Deptuły Podręcznik organizacyjny oddziału K.S.M. [Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży] (Warszawa 1937) i nieodzowny wówczas każdemu proboszczowi podręcznik medycyny pasterskiej, tym razem autorstwa Józefa Sebastiana Pelczara.⁵⁷

Znaczna część pozostałego fragmentu księgozbioru ks. Jędrzejewskiego to opracowania z nauk pozateologicznych. Jest ich ok. 60 pozycji, a wśród nich najliczniej reprezentowane są: pedagogika (8 poz.), nauki społeczne (7 poz.), filozofia (6 poz.), literatura (14 poz.), w tym religijno-moralna (7 poz.). Poza tym po kilka pozycji z historii, historii sztuki, filologii, prawa.

Spora ilość opracowań z tematyki pedagogicznej nie powinna dziwić u kapłana, który w latach 1902-1905 przygotowywał się do pracy pedagogicznej w seminarium nauczycielskim,⁵⁸ a poza tym w latach 1920-1925 był prefektem gimnazjalnym.⁵⁹ Znajdujemy u niego z tej dziedziny, podobnie jak u bpa Michała Kozala, dzieła cenionego w kręgach katolickich Wilhelma Friedricha Foerstera, tym razem w języku polskim: Chrystus a życie ludzkie (Warszawa 1926) i O wychowaniu obywatelskim. Zasadnicze zagadnienia etyki i pedagogiki politycznej (Warszawa [ok. 1930]). Poza tym są tu Mieczysława Ziemnowicza Problemy wychowania współczesnego (Warszawa 1927), P.E. Lévy’ego O kształceniu woli w zastosowaniu leczniczem (Warszawa 1912) i inne.

Ówcześni proboszczowie gromadzili sporo dzieł literackich, a szczególnie literatury religijno-moralnej. W resztkach księgozbioru ks. Jędrzejewskiego znajdujemy na przykład książki Zdzisława Dębickiego,⁶⁰ chętnie czytywanego i cytowanego przez ówczesnych kaznodziejów.⁶¹ Są to: Miasteczko (Warszawa 1917), Grzechy młodości (Warszawa 1929), Narodziny ideału (Warszawa – Poznań 1923). Nie brak też książek innego czytywanego wówczas chętnie, popularyzowanego przez Księgarnię Św. Wojciecha, Johanna Jřrgensena:⁶² Przypowieści (Poznań 1914) oraz Z drogi (Poznań 1914).

W księgozbiorze ówczesnego proboszcza nie mogło zabraknąć tak praktycznych i potrzebnych książek jak podręczniki z medycyny i dotyczące prowadzenia gospodarstwa wiejskiego i takie ks. Jędrzejewski także posiadał.

Ks. Jędrzejewski zazwyczaj nie zostawiał śladów lektury na swoich książkach. O tym, że jednak przynajmniej niektóre z nich czytał, świadczą rozcięte kartki tych pozycji, które nie zostały obcięte przy wydawaniu, a których prawdopodobnie nikt inny poza nim nie używał. Nieliczne wyraźne ślady lektury pozostały na książce, która służyła mu jako podręcznik do filozofii w seminarium włocławskim.⁶³

Na podstawie swojego księgozbioru ks. Jędrzejewski jawi się rzeczywiście jako kapłan “oczytany w literaturze teologicznej i społecznej”.⁶⁴ Bez żadnej przesady można go zaliczyć do światłych kapłanów pierwszej połowy XX wieku.

Książki ks. Henryka Kaczorowskiego

O ks. Henryku Kaczorowskim (1888-1942) wiemy, że książkami interesował się od dzieciństwa. Uczęszczając do gimnazjum w Kaliszu (1900-1905), w drodze do szkoły z zainteresowaniem oglądał wystawy z książkami, i często kupował jakąś drobną książkę za pieniądze, które otrzymywał na zakup drugiego śniadania. Kupował wtedy najtańsze popularne wydania nowel Prusa, Orzeszkowej, Sienkiewicza. W księgarni przeglądał katalogi i wypisywał książki, które miał zamiar nabyć w przyszłości. Wkrótce jego biblioteczka składała się z kilkudziesięciu tomików i tomów.⁶⁵

Książki te były nie tylko zbierane, ale także wykorzystywane. Henryk lubił czytać sam, ale czytał także książki młodszemu rodzeństwu lub opowiadał ich treść. Jak każdy młody chłopiec uwielbiał książki przygodowe.⁶⁶

Gromadzenie i udostępnianie książek zawsze uważał zresztą za bardzo ważne. Jako nauczyciel zorganizował biblioteczkę dla dzieci, które uczył w Słodkowie pod Turkiem.⁶⁷ Jako rektor seminarium duchownego we Włocławku starał się usilnie, aby z biblioteki seminaryjnej uczynić nowoczesną bibliotekę naukową, i cieszył się niezmiernie, gdy to zaczęło się spełniać.⁶⁸ Wysyłał też książki swoim rodzicom.⁶⁹

Księgozbiór ks. Henryka Kaczorowskiego (1888-1942) oceniany był przez dokumentującego zaraz po wojnie straty wojenne seminarium włocławskiego ks. Stefana Wyszyńskiego na ok. tysiąc egzemplarzy (głównie z zakresu teologii moralnej i pedagogiki),⁷⁰ przez piszących później na ok. 1500 tomów.⁷¹

Niemal w całości uległy one zniszczeniu. Pod koniec 1945 r. wróciło do biblioteki seminaryjnej 10 książek będących własnością ks. Kaczorowskiego, które nie wiadomo w jaki sposób znalazły się w szpitalu włocławskim.⁷² Poza tym odnalazło się jeszcze kilkanaście innych. W sumie obecnie w księgozbiorze seminaryjnym z dawnego zbioru ks. Kaczorowskiego pozostały 23 pozycje⁷³ w 26 woluminach.

Rozpoznać je można po własnoręcznym podpisie ks. Kaczorowskiego lub odbiciu kauczukowej pieczęci z napisem w prostokątnej ramce: “X. HENRYK KACZOROWSKI”. Czasem przy podpisie ks. Kaczorowski notował rok nabycia książki. Pozwala to stwierdzić, że spośród zachowanych 23 pozycji siedem zostało nabytych w okresie studiów ks. Kaczorowskiego na Katolickim Uniwersytecie w Lublinie w latach 1918-1922.

Wśród tych ocalałych resztek księgozbioru Kaczorowskiego najwięcej pozycji jest z teologii moralnej (7 poz.) oraz z pedagogiki i psychologii (4 poz.). Te działy były chyba najlepiej zaopatrzone w księgozbiorze Kaczorowskiego, a zdaje się o tym świadczyć chociażby fakt, że z tego fragmentu aż sześć pozycji zasilało zaraz po wojnie księgozbiór podręczny biblioteki seminaryjnej. Poza tym po kilka lub pojedyncze pozycje z innych dziedzin wiedzy.

Z opracowań o tematyce moralnej warto zauważyć: F.X. Eberle Katholische Wirtschaftsmoral (Freiburg i.Br. 1921), cenione dzieło Felice Marii Capello (1879-1962) Tractaus canonico-moralis de sacramentis (vol. 2, p. 1, ed. 2, Taurini 1929),⁷⁴ M.-S. Gilleta La morale et les morales (Paris 1925), R.P. Richarda La probabilisme moral et la philosophie (Paris 1922), E. Brahma De reticentia voluntaria peccatorum in confessione (ed. 2, Bruxellis 1901), Antoniego Borowskiego (1884-1968) Teologia moralna (cz. 1, t. 1, Warszawa 1939).⁷⁵

Z pedagogiki ks. Kaczorowski posiadał F. Olgiatiego Primi lineamenti di pedagogia christiana (Milano 1924), E. Wittego Die Einheitsschule vom gegenwärtigen Standpunkt der Schulreform (München 1922), A.M. Michelettiego De ratione disciplinae in sacris seminariis (Friburgii Br. 1911). Natomiast z psychologii – J. Fröbesa Lehrbuch der experimentellen Psychologie (Bd. 1-2, Freiburg i.Br. 1917-1920).

Z książek, które ks. Kaczorowski posiadał, a które się nie zachowały, należy wymienić dzieła pisarzy starochrześcijańskich z serii Pisma Ojców Kościoła (do 1939 r. ukazało się 26 tomów), której był prenumeratorem.⁷⁶

Książki pozostałe po ks. Kaczorowskim zostały opublikowane w następujących językach: łaciński (8 poz.), francuski (7 poz.), niemiecki (6 poz.), angielski (1 poz.), polski (1 poz.). Taka proporcja języków jest zastanawiająca, ale ponieważ z całości księgozbioru ocalał znikomy fragment, nie można z tego wyciągać wniosków o proporcjach językowych całego księgozbioru. Przewaga opracowań obcojęzycznych wynika zapewne i z tego, że w języku polskim nie przyswajano zbyt szybko najnowszych zachodnich dzieł teologicznych. Kto zatem chciał być zorientowany w najnowszych pozycjach, musiał je nabywać w językach oryginalnych, a ks. Kaczorowski miał ku temu okazje, wyjeżdżając w latach 1926-1934 w celach naukowych do Francji, Włoch, Niemiec, Szwajcarii, Czechosłowacji.⁷⁷

Należy podkreślić, że dziesięć pozycji z zachowanej cząstki księgozbioru nosi wyraźne ślady lektury właściciela. Są to zaznaczenia ołówkiem fragmentów tekstu, podkreślenia tekstu, a także uwagi pisane na marginesach. Znak to niepodważalny, że ks. Kaczorowski studiował posiadane książki i wykorzystywał je w pracy naukowej,⁷⁸ dydaktycznej i moderatorskiej.⁷⁹Może wydawać się dziwne, że te ślady lektury noszą przede wszystkim dzieła spoza ściśle rozumianej teologii moralnej. Ślady te zdają się wskazywać, że ks. Kaczorowski bardzo dokładnie studiował następujące pozycje: Tomasza z Akwinu Quaestiones disputatae..., t. 3: De veritate (Paris 1884; BSWł. II 1961); A. Denderwindendeke’a Compendium theologiae asceticae... (t. 1-2, Hong-Kong 1921; BSWł. I 4976); J. Fröbesa Lehrbuch der experimentellen Psychologie (Bd. 1-2, Freiburg i.Br. 1917-1920; BSWł. III 1042); F.E. Hugona Philosophia naturalis, p. 1: Metaphysica psychologica (Parisiis 1903; BSWł. II 4990).

* * *

Tak się złożyło, że pozostałości księgozbiorów błogosławionych męczenników II wojny światowej z diecezji włocławskiej reprezentują księgozbiory z pierwszej połowy XX wieku: biskupa (Michała Kozala), profesora seminaryjnego (ks. Henryka Kaczorowskiego) i proboszcza (ks. Dominika Jędrzejewskiego). Brak natomiast jakichkolwiek śladów po ówczesnych księgozbiorach: studenta (Leona Nowakowskiego) i alumna (Tadeusza Dulnego czy Bronisława Kostkowskiego).

Najliczniejszy ilościowo pozostały fragment księgozbioru biskupa Michała Kozala, w zasadniczym trzonie niemieckojęzyczny, niewiele mówi o swoim posiadaczu, pewnie dlatego, że zachowała się najmniej wartościowa część tego księgozbioru. Ale prześledzenie jej pozwala stwierdzić u biskupa Kozala szczególne zainteresowanie literaturą klasyczną oraz pedagogiką. A przewaga dzieł niemieckojęzycznych w jego księgozbiorze wynika prawdopodobnie z dobrej jego znajomości tego języka, którą z konieczności posiadł w szkole średniej. Ks. Kozal tak “nasiąkł” językiem niemieckim, że nawet pierwsze jego artykuły w języku polskim noszą znamiona stylu niemieckiego.

Fragment księgozbioru profesora seminaryjnego, ks. Henryka Kaczorowskiego, najmniejszy z zachowanych fragmentów, prawie w całości obcojęzyczny, wskazuje dość wyraźnie na jego zainteresowania teologią moralną i pokrewnymi dziedzinami wiedzy.

Pozostałość księgozbioru ks. Dominika Jędrzejewskiego, najpierw prefekta, potem proboszcza, zasadniczo polskojęzyczny, najlepiej chyba charakteryzuje swego posiadacza. Wskazuje na niego jako światłego kapłana, który gromadził książki nie tylko z różnych nauk teologicznych, co jest całkowicie zrozumiałe, ale także z wielu nauk świeckich. Wydaje się jednak, że nie jest to typowy księgozbiór proboszczowski pierwszej połowy XX wieku. Jest to raczej szczególny księgozbiór szczególnego proboszcza.

Przypisy

1 S. Librowski, Materiały do dziejów diecezji włocławskiej czasu wojny 1939-1945. Seria 1 – ogólna, “Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 38(1979) s. 285-286; Straty bibliotek w czasie II wojny światowej w granicach Polski z 1945 roku. Wstępny raport o stanie wiedzy, Warszawa 1994, 333.

2 S. Librowski, Materiały..., dz. cyt., 276; Straty bibliotek..., dz. cyt., 336.

3 S. Librowski, Materiały..., art. cyt., 304; Straty bibliotek..., dz. cyt., 335.

4 S. Librowski, Materiały..., dz. cyt., 384; Straty bibliotek..., dz. cyt., 334.

5 S. Librowski, Materiały..., dz. cyt., 384.

6 S. Librowski, Ofiary zbrodni niemieckiej spośród duchowieństwa diecezji włocławskiej 1939-1945, Włocławek 1947, 142.

7 S. Librowski, Materiały..., dz. cyt., 384.

8 Wiadomość ustna od ks. prof. Stanisława Librowskiego z 14 IV 1999 r.

9 Langenscheidts Taschenwörterbuch der polnischen und deutschen Sprache, bearb. A. Zipper i E. Urich, 7. Aufl., Berlin-Schöneberg 1921. Egzemplarz znaczony jest na wyklejce własnoręcznym podpisem ks. Straszewskiego.

10 S. Librowski, Materiały..., dz. cyt., s. 241; Straty bibliotek..., dz. cyt., 333.

11 “Nobilissimo viro amico Dom. Eduardo Grzymala – Bruno Heim; Romae, die XXIII Aprilis MCMXXXV” (zapis na poz. BSWł II 8026).

12 Męczennicy za wiarę 1939-1945. Słudzy Boży z diecezji włocławskiej, [Włocławek 1998], s. 80.

13 Ks. Szafrański wszedł w ich posiadanie zapewne w 1945 r., kiedy to zajmował się zbieraniem książek dla seminarium włocławskiego, m.in. po zmarłych w czasie wojny księżach. – Zob. Kronika Biblioteki im. XX. Chodyńskich przy Wyższym Seminarium duchownym we Włocławku, z. 1: 1945-1946, s. 10 (rkps w archiwum Bibl. Sem. Włocł.).

14 K. Rulka, Dary książkowe dla Biblioteki Seminarium Duchownego we Włocławku, “Kron. Diec. Włocł.” 76(1993), 276.

15 Archiwum Bibl. Sem. Włocł., teczka Materiały dotyczące Bibl. Sem. Włocł., list s. M. Weroniki Sowulewskiej z dn. 30.06.1999 r.

16 Zob. K. Rulka, Bibliografia sługi Bożego ks. Edwarda Grzymały, “Kron. Diec. Włocł.” 76(1993), s. 220-226.

17 S. Librowski, Materiały..., dz. cyt., s. 227.

18 K. Rulka, W domu błogosławionego Michała Kozala, “Aten. Kapł.” 110(1988), 99.

19 Wypowiedzi współczesnych o księdzu i biskupie M. Kozalu (1893-1943), z własnych tek postulatora oprac., i wyd. ks. S. Librowski..., “Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 56(1988), 337.

20 K. Rulka, W domu błogosławionego Michała Kozala, art. cyt., 99.

21 Kronika Biblioteki...., dz. cyt., s. 40; K. Rulka, Dary książkowe..., art. cyt., s. 269.

22 K. Rulka, W domu błogosławionego Michała Kozala, art. cyt., s. 99.

23 Informacja telefoniczna od ks. Henryka Wieczorka z 17 V 1999 r.

24 Są to pozycje o następujących sygnaturach: ms 733; I 2372, 2914, 3185, 3258, 3500, 3721, 3828, 3835-3839, 3844, 3996, 4017, 4249, 4264, 4331, 4450, 4453, 4532, 4715, 4745, 4766, 4770, 4772, 4773, 4781, 4931, 5020, 5030, 5248, 5314, 5315, 5355, 5412, 5413, 5445, 5595, 5718, 5878, 5901, 5940, 6009, 6492, 6581, 6761, 7392, 13274, 16190, 18946, 20457, 21452-21455, 21457; II 1595, 2163, 2168, 2287, 3116, 3294, 3523, 3561, 3569, 3620, 3648, 3649, 3651-3653, 3680, 3692, 3790, 3800, 3822, 3850, 3857, 3900, 3939, 3984, 3997, 4035, 4056, 4508, 4515, 4887, 4956, 4891, 5010, 5137, 5191, 5418, 5430, 5503, 5609, 5610, 6012, 7537, 19780, 10795, 11334, 11342, 16297, 15309, 17004, 17035, 18374, 18641, 18902, 19214, 19261, 19533. Jest wśród nich też jedno czasopismo: “Miesięcznik Kościelny dla Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej” (przedtem: “Kościelny Dziennik Urzędowy dla Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej”) z lat 1917-1938, oprawne w 6 woluminach.

25 Nieścisła jest zatem wiadomość o kilkunastu tomach (K. Rulka, Dary książkowe..., art. cyt., s. 269), podana “na wyczucie”, bez dokładnego przeglądania księgozbioru seminaryjnego.

26 Jest to Römische Geschichte, opracowanie (460 stron) pisane kaligraficznie gotykiem niemieckim, z datacją na końcu: “Lissa, 5. 12. 1844”.

27 Znamienne jest, że w czasie widzenia z odwiedzającymi go w więzieniu włocławskim bp Kozal stwierdza, że przede wszystkim chodzi mu o pozostawione książki (Wypowiedzi współczesnych..., dz. cyt., 337). Stwierdzenie to powtarza T. Bojarska w książce Cierniowa mitra (Warszawa 1971, s. 74) jako wyraz troski bpa Kozala jedynie o ten rodzaj swojego dobytku.

28 Spis drukowanych prac ks. M. Kozala liczy 21 pozycji; 16 z nich zostało wymienionych w bibliografii załącznikowej do pracy ks. W. Frątczaka Biskup Michał Kozal (1893-1943), w: Chrześcijanie, t. 12, Warszawa 1984, 15.

29 Biblia. Novum Testamentum graece et latine, t. 1-2, Oeniponte 1896-1898.

30 Są to pozycje: 1) P. Stiegele, Gedenkblätter aus dem Leben und schriftlichen Nachlasse (Bd. 4,
Rottenburg a.M. 1907; sygnat.: BSWł II 4508/4), którą ks. Kozalowi, jako rektorowi seminarium gnieźnieńskiego, ofiarował ks. Stanisław Krzeszkiewicz (1868-1944), profesor i moderator seminarium gnieźnieńskiego (poprzednik Kozala na stanowisku ojca duchownego); 2) M.L. Kaczmarek, Thomae Waldensis doctrina de reali presentia Christi Eucharistica (Poznań 1938; sygnat.: BSWł II 3984), którą 16 VI 1939 ofiarował autor, były alumn seminarium gnieźnieńskiego, Kozalowi, już jako biskupowi.

31 Zob. pieczątka księgarni na pozycji – J. Archutowski, Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa wobec krytyki współczesnej, Warszawa 1916 (sygnat.: BSWł I 3258).

32 Zob. naklejka na wyklejce pozycji BSWł II 4515.

33 Zob. Wypowiedzi współczesnych..., dz. cyt., 228-329.

34 W. Frątczak, Biskup..., dz. cyt., 39.

35 Zob. „Miesięcznik Kościelny dla Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej” 38(1923), 18. Poza
tą pozycją wymagano znajomości dzieł: w zakresie biblistyki – W. Szczepańskiego Ewangelie i Dzieje Apostolskie (Kraków 1917) lub G. Rauschena Bibelkunde für höhere Lehranstalten (Bonn 1910) lub dzieła J. Belsera, ale nie podano którego; z historii Kościoła – W. Krynickiego Dzieje Kościoła powszechnego (wyd. 2, Włocławek 1914); z teologii dogmatycznej i moralnej nie podano preferowanych podręczników.

36 W. Frątczak, Biskup..., dz. cyt., s. 42.

37 Zob. “Miesięcznik Kościelny dla Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej” 38(1923), 77-78. Oprócz wymienionej pozycji zdający musiał mieć opanowane następujące dzieła: z biblistyki – W. Szczepańskiego Cztery ewangelie (Kraków 1917) i G. Hoberga Die Genesis nach dem Literalsinn erklärt (Freiburg i.Br. 1908); z teologii fundamentalnej i dogmatyki szczegółowej – M. Sieniatyckiego Dogmatyka ogólna (wyd. 1, Kraków 1917) i Dogmatyka szczegółowa (wyd. 1, Kraków 1908), W. Kalinowskiego Dogmatyka w oświetleniu apologetycznym (Poznań 1922), G. Rauschena Glaubenslehre; z historii kościelnej – W. Krynickiego Dzieje Kościoła powszechnego (wyd. 2, Włocławek 1914), A. Knöplera Lehrbuch der Kirchengeschichte (Freiburg i.Br. 1910); z pedagogiki – F. Majchrowicza Historia pedagogiki (t. 1-2, Lwów [post 1907]), F. Bozonia Historia wychowania (Lwów 1913), S. Kota Reforma szkolna Stanisława Konarskiego (Kraków 1923) i Komisja Edukacji Narodowej (Kraków 1923); do tematów z teologii moralnej i katechetyki nie podano zalecanych opracowań.

38 Na przykład “Miesięcznik Kościelny dla Archidiecezji Gnieżnieńskiej i Poznańskiej” – 38(1923) s. 79 – zalecał: Z. Baranowskiego i S. Kowalskiego Zasady życia chrześcijańskiego (wyd. 3, Poznań 1923) na IV klasę gimnazjalną i tychże autorów Dzieje Starego Zakonu. Nauka o Bogu i przykazaniach Jego (Poznań 1923) na I klasę gimnazjalną.

39 Zob. przyp. 27.

40 Zob. Wypowiedzi współczesnych..., dz. cyt., s. 362.

41 Zob. np. Osiem dni z księdzem Michałem Kozalem. Nauki rekolekcyjne dla księży, [oprac. i wyd.] B. Miller, Warszawa 1987.

42 S. Librowski, Ofiary zbrodni..., dz. cyt., s. 53.

43 Dominik Jędrzejewski, jako seminarzysta, słuchał w seminarium włocławskim z teologii pasterskiej wykładów ks. Piotra Czapli (zob. Rozpoczęcie roku szkolnego [1908/09], “Kron. Diec. Włocł.” 2(1908) s. 318). Odnośnie do biblioteki stwierdza on, że wychodzący z seminarium kapłan powinien zgromadzić na początek kilkadziesiąt dzieł i potem systematycznie zbiór ten co roku powiększać (P. Czapla, Ogólne zasady duszpasterstwa, Włocławek 1919, s. 144).

44 Kronika Biblioteki...., dz. cyt., 39.

45 Kronika Biblioteki...., dz. cyt., 39.

46 R., Ks. Konstanty Hytry, “Kron. Diec. Włocł.” 72(1989) s. 216.

47 Są to pozycje o następujących sygnaturach: e 3.11; I 2497, 4714, 4925, 5586, 5665, 5730, 5835, 7715/5, 8533, 10387, 10474, 10510, 10778, 11341, 11994, 12049, 12184, 12261, 12313, 12441, 12508, 12536, 12581, 12611, 12625, 12631, 12682, 12686, 12748, 12760, 12778, 12779, 12888, 13014, 13021, 13124, 13185, 13203, 13689, 13781, 15170, 15181, 15183, 15275, 15605, 15686, 15697, 15962, 15979, 16536, 15613, 15659, 18029, 18064, 18101, 18273, 18757, 18902, 19160, 19348, 21618, 21960; II 390, 661, 2234, 2264, 2276, 2663, 3366, 3497, 4509, 4580, 4826, 4888, 5017, 5337, 6034, 6047, 8312, 8365, 10316, 10624, 10631, 10643, 10686, 11004, 11250, 12314, 13437, 13442, 13477, 13527, 13551, 13571, 13586, 13600, 13606, 13613, 13614, 13621, 13627, 13631, 13644, 13664, 13788, 13809, 13818, 13852, 13875, 13928, 14041, 14117, 14118, 14393, 14547, 14552, 15174, 16458, 16721, 16795, 16796, 17159, 17334, 17889, 19424, 19437, 20687, 21308, 21413; III 362, 1442.

48 Zob. znaki własnościowe na poz. BSWł I 18101; II 18064, 18029.

49 Świadczy o tym fakt, że na niektórych dawniej wydanych książkach podpisał się nie jako kapłan, ale jako świecki – zob. np. poz. BSWł I 12686; II 13621.

50 Zob. pieczątka księgarni M. Szczepkowskiego na poz. BSWł II 13928.

51 Świadczy o tym naklejka tutejszej Księgarni Powszechnej na poz. BSWł I 18902.

52 Świadczy o tym zapis na książce S. Grabskiego Rewolucja. Studium społeczno-psychologiczne, Warszawa 1921 (sygnat.: BSWł II 14552), zakupionej w księgarni P. Babińskiej i S. Rzęczykowskiej w Turku, informujący, że ewentualnym jej nabywcą może być “P[rzewiele]bny Ks. Prefekt”, a był nim w owym czasie w Turku ks. Jędrzejewski.

53 Zob. np. zapisy na poz. BSWł II 13664, 14393.

54 A. Lehmkuhl, Casus conscientiae ad usum confessariorum compositi et soluti, vol. 1-2, ed. 3, Friburgi Br. 1907 (sygnat.: BSWł II 390). Wypisana na niej dedykacja świadczy, że ks. Jędrzejewski otrzymał ją 4 sierpnia 1911 r. na dzień swoich imienin i “na początek pracy kapłańskiej” od ks. Ignacego Zbirochowicza. Jako cenną pamiątkę oprawił ją w ciemnobrązowe półpłótno, ze złoconym napisem na grzbiecie.

55 Księża w doborze książek do swoich księgozbiorów kierowali się zapewne także literaturą zalecaną przy tematach do egzaminów wikariuszowskich i konkursowych (proboszczowskich). Z literatury (ok. 200 pozycji) podanej w 1938 r. przy tezach na pięcioletnie egzaminy wikariuszowskie (zob. Program pięcioletnich egzaminów wikariuszowskich w diecezji włocławskiej, “Kron. Diec. Włocł.” 32(1938) s. 173-192) w pozostałym fragmencie księgozbioru Jędrzejewskiego zachowało się osiem pozycji.

Program tych egzaminów nie był od razu tak rozbudowany. Stopniowe zwiększanie wymagań można prześledzić w latach 1909-1938 – zob. “Kron. Diec. Włocł.” 2(1909) s. 102, 5(1911) s. 148-149, 6(1912) s. 132-133, 8(1914) s. 34-36, 13(1919) s. 167-169, 24(1930) s. 106-110, 26(1932) s. 164-168, 27(1933) s. 120-124, 28(1934) s. 108-111, 29(1935) s. 155-156, 30(1936) s. 121-125.

Ks. Jędrzejewski kierował się zapewne także tymi wskazaniami, jakie jego profesor pastoralista, ks. Piotr Czapla, przekazywał odnośnie do tworzenia biblioteki kapłańskiej (Ogólne zasady duszpasterstwa, dz. cyt., s. 142-145) i wyboru odpowiednich dzieł dla studiowania poszczególnych dziedzin nauk teologicznych i pozateologicznych (tamże, s. 101-136). Wprawdzie z zalecanych tam dzieł odnaleziono w zachowanej części księgozbioru ks. Jędrzejewskiego zaledwie kilka, ale wynika to zapewne także z tego, iż zachowało się w nim mało dzieł sprzed 1920 r.

56 Zob. Prenumeratorzy Pism Ojców Kościoła, w: Ambroży, Mowy, Poznań 1939, s. 327 (Pisma Ojców Kościoła, t. 21). Znalazł się tutaj ks. Jędrzejewski w elitarnej grupie 228 prenumeratorów z całej Polski, w tym 12 z diecezji włocławskiej.

57 J.S. Pelczar, Medycyna pasterska, czyli wiadomości potrzebne kapłanom z zakresu somatologii, higieny, fizjologii i patologii, wyd. 2, Lwów 1970.

58 Zob. Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Akta personalne ks. Jędrzejewskiego (pers. 110), k. 1.

59 Ks. Jędrzejewski, jako kapłan nie posiadający wyższych studiów specjalistycznych, podejmując funkcję prefekta w szkole średniej, według rozporządzenia bpa Stanisława Zdzitowieckiego (zob. “Kron. Diec. Włocł.” 7(1913) s. 1, 13(1919) s. 167) musiał zdać specjalny egzamin z wyznaczonych tematów, do których dołączono wykaz literatury (zob. “Kron. Diec. Włocł.” 7(1913) s. 2-9, 18(1924) s. 177-182). Wprawdzie w resztkach księgozbioru Jędrzejewskiego znaleziono tylko dwie z proponowanych tam pozycji (G. Van Noorta Tractatus de vera religione, Hilversum 1923; M. Węglewicza Studia psychologiczne nad młodzieżą szkolną klas wyższych, Poznań 1924), ale zapewne były w nim także pozostałe.

60 Zdzisław Dębicki (1871-1931) – krytyk literacki, pisarz, poeta, publicysta, redaktor.

61 Zob. np. M. Kozal, Kazanie wygłoszone w kościele farnym w Bydgoszczy z okazji przybycia J.E. Ks. Arcyb. Dr. Hlonda, “Dziennik Bydgoski” 21(1927), nr 56(10 III) s. 10.

62 Johann Jörgensen (1866-1956) – pisarz duński, po nawróceniu na katolicyzm tworzył głównie dzieła o tematyce religijnej.

63 S. Reinstadler, Elementa philosophiae scholasticae, vol. 1-2, Friburgi Br. 1907 (sygnat.: BSWł I 15275). Szkoda, że zapiski na tej książce są nieliczne. Mogłyby bowiem służyć one jako dodatkowa wskazówka, jakie tematy z tej książki przerabiano w seminarium włocławskim.

64 S. Librowski, Ofiary zbrodni..., dz. cyt., s. 53.

65 Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Akta personalne ks. Kaczorowskiego, List siostry ks. Kaczorowskiego, Zofii, do ks. Stanisława Librowskiego, z dn. 20 IX 1946 r., s. 1; S. Librowski, Ofiary zbrodni..., dz. cyt., s. 54.

66 Tamże.

67 S. Librowski, Ofiary zbrodni..., dz. cyt., 55.

68 Zob. Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Akta personalne ks. Kaczorowskiego, List członka rodziny ks. Kaczorowskiego do ks. Stanisława Librowskiego z 1946 r.; S. Librowski, Ofiary zbrodni..., dz. cyt., 58.

69 S. Librowski, Ofiary zbrodni..., dz. cyt., 57.

70 Kronika Biblioteki..., dz. cyt., s. 17.

71 S. Librowski, Materiały..., dz. cyt., s. 262; Straty bibliotek..., dz. cyt., 333.

72 Kronika Biblioteki...., dz. cyt., 35.

73 Są to pozycje o następujących sygnaturach: I 4257, 4333, 4976, 5877, 6434, 6652, 6834, 6899, 7477, 12853/2/1, 13690, 15915, 15918, 18846, 19416, 27021; II 1961, 3885, 4990, 5564, 18689, 18914; III 1042.

74 Ks. Kaczorowski posiadał zapewne to dzieło w całości, ale pozostał z niego jedynie tom traktujący o pokucie.

75 Tę pozycję ofiarował autor, ks. Antoni Borowski, ks. Kaczorowskiemu jako “towarzyszowi pracy na niwie teologiczno-moralnej” bezpośrednio przed wybuchem wojny,12 VIII 1939 r. (Zob. dedykacja na pozycji BSWł I 15918), tak że obdarowany nie zdążył jej nawet przekartkować i pozostała ona do dziś nienaruszona.

76 Zob. Prenumeratorzy Pism Ojców Kościoła, w: Ambroży, Mowy, Poznań 1939, s. 327 (Pisma Ojców Kościoła, t. 21).

77 Zob. Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Akta personalne ks. Kaczorowskiego (pers. 113), k. 16, 18, 20, 31, 39.

78 Spis opublikowanych przez niego prac zob. K. Rulka, Kaczorowski Henryk, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 6, Warszawa 1983, s. 15-16.

79 Zob. np. ślady lektury w opracowaniu: A.M. Micheletti, De ratione disciplinae in sacris seminariis (Friburgii Br. – Romae 1911; sygnat.: BSWł II 18689), które świadczą o starannym studiowaniu obowiązków rektora, wicerektora i prefekta w seminarium duchownym.