|
Maj - Czerwiec 2000 r. | Tom 134 |
 |
|
Maj - Czerwiec 2000 r. | Tom 134 |
|
Zawarcie małżeństwa konkordatowego
Podpisany 28 lipca 1993 roku, a ratyfikowany 25 marca 1998 roku, Konkordat pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską reguluje – w oparciu o soborową zasadę niezależności i autonomii Kościoła i państwa – całokształt wzajemnych stosunków tych dwóch społeczności. Jedną z dziedzin objętych regulacją umowy konkordatowej pozostaje instytucja małżeństwa. Będąc przedmiotem szczególnego zainteresowania i troski zarówno państwa, jak i Kościoła katolickiego, małżeństwo, a także ukonstytuowana przez nie rodzina, stanowią doniosły obszar, na którym wymienione wspólnoty – respektując nawzajem własne kompetencje – mogą, a nawet powinny rozwijać to, co II Sobór Watykański nazywa “zdrowym współdziałaniem”.1 Należy zaznaczyć, że Kościół uznając dualizm regulacji prawnych: kanonicznej i państwowej, dążył od dawna do tego, aby małżeństwo – ważne tak na forum kościelnym, jak i państwowym – było zawierane jednym aktem. Miało to oznaczać w praktyce zawieranie małżeństwa w formie kanonicznej z jednoczesnym wywieraniem przez to zdarzenie prawne skutków przewidzianych w prawie państwowym.
Sytuacja Kościoła w Polsce powstała po II wojnie światowej, aż do końca lat osiemdziesiątych, nie sprzyjała regulowaniu takich kwestii jak zawarcie małżeństwa kanonicznego o skutkach cywilnych. Dopiero podpisanie i ratyfikowanie obecnego Konkordatu dało możliwość zaistnienia zupełnie nowej instytucji tzw. “małżeństwa konkordatowego”. Rozwiązanie to, nie wpływając na czyjąkolwiek koncepcję małżeństwa i nie naruszając niczyjej kompetencji, stworzyło możliwość zawarcia związku małżeńskiego w formie odpowiadającej przekonaniom osób chcących zawrzeć małżeństwo z jednoczesnym osiągnięciem statusu małżonków w obliczu prawa państwowego, któremu podlegają. Nowa regulacja prawna odpowiadająca potrzebom i oczekiwaniom znacznej części społeczeństwa daje możliwość zawarcia małżeństwa kanonicznego, które po spełnieniu odpowiednich warunków, będzie pociągało za sobą również skutki przewidziane w prawie polskim. Warto w tym miejscu dodać, że problematyka małżeńska jest po raz pierwszy przedmiotem regulacji polskiej umowy konkordatowej. Poprzedni bowiem Konkordat (z 25 lutego 1925 r.) nie regulował w ogóle tej dziedziny, a to z uwagi na istnienie w Polsce aż do 1939 roku różnych systemów prawa małżeńskiego odziedziczonych po państwach zaborczych.2
Regulacja konkordatowa w dziedzinie małżeńskiej obejmuje dwie podstawowe kwestie: zawieranie małżeństwa (art. 10, ust. 1) oraz orzekanie w sprawach małżeńskich (art. 10, ust. 3-5). Kwestią drugorzędną, związaną z zawieraniem małżeństwa jest sprawa przygotowania do jego zawarcia (art. 10, ust. 2). Przedmiotem niniejszego opracowania jest jedynie zagadnienie zawierania małżeństwa “konkordatowego” w ujęciu praktycznym, duszpasterskim.
1. Określenie małżeństwa konkordatowego
Art. 10, ust. 1 Konkordatu stwierdza: “Od chwili zawarcia małżeństwo kanoniczne wywiera takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim, jeżeli: 1) między nupturientami nie istnieją przeszkody wynikające z prawa polskiego, 2) złożą oni przy zawieraniu małżeństwa zgodne oświadczenie woli dotyczące wywarcia takich skutków, 3) zawarcie małżeństwa zostało wpisane w aktach stanu cywilnego na wniosek przekazany Urzędowi Stanu Cywilnego w terminie pięciu dni od zawarcia małżeństwa; termin ten ulega przedłużeniu, jeżeli nie został dotrzymany z powodu siły wyższej, do czasu ustania jej przyczyny”.3 Przyjęte rozwiązanie stanowi zupełne novum w stosunku do obowiązującego prawa polskiego. Oznacza bowiem, iż od samej chwili zawarcia małżeństwo kanoniczne posiada jednocześnie walor na forum państwowym, tzn. wywiera te same skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa w myśl przepisów prawa polskiego (“ślub” cywilny).4 Wywarcie jednak skutków cywilnych poprzez małżeństwo kanoniczne nie następuje automatycznie. Zapis art. 10, ust. 1 uzależnia to bowiem od spełnienia trzech następujących warunków: 1) pomiędzy stronami nie zachodzą przeszkody przewidziane w prawie polskim; 2) przy zawieraniu małżeństwa strony złożą zgodne oświadczenie woli o tym, że chcą poprzez ślub kościelny uzyskać także skutki cywilne; 3) fakt zawarcia małżeństwa został wpisany do akt stanu cywilnego – na wniosek przekazany do Urzędu Stanu Cywilnego – w terminie 5 dni od zawarcia małżeństwa; termin ten ulega jednak przedłużeniu, gdy nie został dotrzymany z powodu tzw. siły wyższej, do czasu ustania takiej przyczyny.
Wskazane warunki, pod którymi małżeństwo kościelne powoduje również skutki cywilne, są w pełni uzasadnione koniecznością zarówno uszanowania woli samych zainteresowanych (warunek drugi), jak i obowiązującego państwowego porządku prawnego, dla którego małżeństwo kanoniczne nie jest zdarzeniem prawnym (warunek pierwszy i trzeci). Co się tyczy warunku pierwszego, oboje nupturienci winni posiadać zdolność do zawarcia małżeństwa cywilnego. Nie mogą zatem być związani przeszkodami wynikającymi z prawa polskiego. Istnieje bowiem możliwość, iż strony są wolne od przeszkód kanonicznych (mogą zawrzeć małżeństwo kościelne), a zachodzi pomiędzy nimi określona przeszkoda występująca wyłącznie w prawie polskim (np. uprzedni związek cywilny, który nie został unieważniony czy rozwiązany). W takiej sytuacji ślub kościelny tychże osób nie może wywołać skutków cywilnych. Stąd Urząd Stanu Cywilnego wydając nupturientom “zaświadczenie stwierdzające brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa” będzie miał obowiązek zbadania, czy między nupturientami nie istnieją przeszkody do zawarcia małżeństwa z prawa polskiego.
Odnośnie do warunku drugiego, związanego ze złożeniem przez nupturientów zgodnego oświadczenia woli w sprawie uzyskania skutków cywilnych zawieranego małżeństwa kościelnego, należy zauważyć, że art. 10, ust. 2 wymaga złożenia takiej deklaracji “przy zawieraniu małżeństwa”, co dokładniej precyzuje – a o czym będzie w dalszej części artykułu – “Instrukcja dla duszpasterzy dotycząca małżeństwa konkordatowego”. Istotnym jest tutaj fakt, że sami zainteresowani podejmują decyzję o tym, czy pragną (czy też nie), by ich małżeństwo kościelne zostało uznane na forum państwowym. Jeżeli nupturienci nie będą chcieli złożyć zgodnego oświadczenia woli dotyczącego uzyskania skutków cywilnych dla ich małżeństwa kościelnego, to ich małżeństwo kanoniczne nie będzie mogło być uznane na forum prawa polskiego. Oczywiście będą mogli zawrzeć małżeństwo tylko cywilne w Urzędzie Stanu Cywilnego lub zawrzeć małżeństwo cywilne przed ślubem kościelnym, albo też zawrzeć małżeństwo tylko kościelne, zgodnie z przepisami kan. 1071, § 1, n. 2 Kodeksu Prawa Kanonicznego, za zezwoleniem ordynariusza miejsca, co będzie możliwe w wyjątkowych sytuacjach duszpasterskich,5 a na co pozwala ustawa “O stosunku państwa do Kościoła w PRL” z 17 maja 1989 roku,6 albo małżeństwo cywilne po ślubie kościelnym.
Co do trzeciego warunku, związanego z wpisaniem faktu zawarcia małżeństwa kanonicznego w aktach stanu cywilnego, to autorem wniosku o sporządzenie aktu małżeństwa cywilnego w Urzędzie Stanu Cywilnego będzie proboszcz parafii zawarcia małżeństwa kościelnego, zaś adresatem właściwy Urząd Stanu Cywilnego miejscowości, w której zostało zawarte małżeństwo. Termin pięciu dni (od zawarcia małżeństwa) przeznaczony na przekazanie wniosku do Urzędu Stanu Cywilnego ulega ipso facto przedłużeniu, gdy nie można go było zachować z powodu siły wyższej. Przedłużenie to może trwać jedynie do czasu ustania danej przeszkody. Należy tutaj dodać, że małżeństwo konkordatowe uzyskuje skutki przewidziane prawem polskim od chwili wyrażenia zgody nupturientów w kościele, a nie od dnia dokonania wpisu w Urzędzie Stanu Cywilnego, czyli sporządzenia cywilnego aktu małżeństwa, co się dokona na podstawie przesłanego przez proboszcza “zaświadczenia” do Urzędu Stanu Cywilnego.
2. Nowe regulacje w prawie polskim i kościelnym
Wejście w życie umowy konkordatowej, a w sferze prawa małżeńskiego art. 10, ust. 1 Konkordatu, spowodowało konieczność dokonania niezbędnych zmian w prawie polskim i częściowo także kościelnym. Zamieszczone w zapisie Konkordatu postanowienia nie stanowią norm samowykonalnych i nie nadają się do stosowania bezpośredniego w stosunkach wewnętrznych. Dlatego po ratyfikacji Konkordatu Sejm powziął w dniu 24 lipca 1998 roku ustawę o zmianie następujących ustaw: Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, Ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw.7 Ustawa ta weszła w życie 15 listopada 1998 roku. Oznacza to, że poczynając od wymienionego terminu ustawodawca polski uznaje akt zawarcia małżeństwa wyznaniowego, spełniający określone warunki, za zdarzenie cywilnoprawne, co nie oznacza odstępstwa od zasady świeckości małżeństwa jako instytucji prawa cywilnego.8
Obok powyższej ustawy zostały wydane inne zarządzenia: Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 26 października 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad sporządzania aktów stanu cywilnego, sposobu prowadzenia ksiąg stanu cywilnego, ich kontroli, przechowywania i zabezpieczania oraz wzorów aktów stanu cywilnego, ich odpisów, zaświadczeń i protokołów,9 a także Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 4 listopada 1998 r. w sprawie ogłoszenia wykazu stanowisk, których zajmowanie upoważnia do sporządzania zaświadczenia stanowiącego podstawę sporządzania aktu małżeństwa zawartego w sposób określony w art.1 § 2 i 3 (małżeństwo konkordatowe) Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.10
W nawiązaniu do powyższych regulacji ustawodawca polski, poza dotychczasowym sposobem zawarcia małżeństwa, uznał inny – wprowadzając do k.r.o. jako art. 1, § 2 – zapis w następującym brzmieniu: “Małżeństwo zostaje również zawarte, gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu i kierownik urzędu stanu cywilnego sporządzi akt małżeństwa. Gdy zostaną spełnione powyższe przesłanki, małżeństwo uważa się za zawarte w chwili złożenia oświadczenia woli w obecności duchownego”. Jednocześnie dodano jako art. 1, 3 k.r.o., iż przepis ten stosuje się wówczas, gdy możliwość wywołania skutków cywilnoprawnych przez związek małżeński wyznaniowy przewiduje ratyfikowana umowa międzynarodowa lub ustawa. W ten sposób możliwość stworzoną przez umowę konkordatową w stosunku do małżeństw kanonicznych (zawieranych w Kościele katolickim) ustawodawca polski rozciągnął na małżeństwa zawierane według prawa innych kościołów lub związków wyznaniowych, jeżeli gwarantuje to ustawa. Jest to zatem regulacja o charakterze powszechnym11 i obejmuje wiernych nie tylko Kościoła katolickiego, ale także: Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Kościoła Ewangelicko-augsburskiego, Kościoła Ewangelicko- reformowanego, Kościoła Ewangelicko-metodystycznego, Kościoła Chrześcijan Baptystów, Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, Kościoła Polsko-katolickiego, gmin wyznania żydowskiego, Kościoła Starokatolickiego Mariawitów i Kościoła Zielonoświątkowego.
Również Konferencja Episkopatu Polski, biorąc pod uwagę zmiany w ustawodawstwie polskim w dziedzinie prawa małżeńskiego, a także potrzebę właściwego rozumienia przez duszpasterzy nowej formy zawierania małżeństwa wydała 22 października 1998 roku instrukcję dla duszpasterzy, dotyczącą małżeństwa konkordatowego.12 Zawiera ona niezbędne przepisy wykonawcze kościelne do regulacji konkordatowej. Na wstępie stwierdza, że “wierni Kościoła katolickiego w Polsce zawierający małżeństwo kanoniczne, mają obowiązek uzyskania dla niego skutków cywilnych, zapewnionych w Konkordacie (art. 10). Bez zgody ordynariusza miejsca nie wolno asystować przy małżeństwach nupturientów, którzy nie chcą, by ich małżeństwo wywierało skutki w prawie polskim. Ordynariusz miejsca może jednak zezwolić na zawarcie małżeństwa bez skutków cywilnych tylko w wyjątkowych przypadkach z ważnych powodów pastoralnych (por. kan.1071, § 1, nr 2 KPK)”.13 W praktyce duszpasterskiej zapis ten oznacza zasadniczo, że wszystkie małżeństwa kościelne winny mieć gwarantowane skutki cywilne, przewidziane prawem polskim. Może się to dokonać w dwojaki sposób: a) poprzez zawarcie małżeństwa konkordatowego; b) poprzez uprzednie zawarcie małżeństwa cywilnego wobec kierownika Urzędu Stanu Cywilnego, a następnie małżeństwa kanonicznego (jak to było dotychczas). Jeżeli nupturienci nie zawarli małżeństwa cywilnego, a chcą zawrzeć małżeństwo kanoniczne bez skutków cywilnych, sprawę należy przedstawić ordynariuszowi miejsca, podając powody takiej decyzji nupturientów, celem uzyskania stosownej zgody.
Art. 10, § 1 ustawy o zmianie ustaw – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw z dnia 24 lipca 1998 r. zmienił z dniem 15 listopada 1998 r. granicę wieku wymaganą do zawarcia małżeństwa, dla mężczyzny i kobiety – ukończone 18 lat.14 Zmiana ta odnosi się do wszystkich małżeństw, a nie tylko do małżeństwa konkordatowego. W związku z powyższym stracił moc wiążącą co do granicy wieku nr 50 Instrukcji Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim z dnia 5 września 1985 r., stanowiący, że wiekiem obowiązującym do godziwości zawarcia małżeństwa w Polsce (por. kan. 1083, § 2 KPK) jest granica wieku określona aktualnie obowiązującym ustawodawstwem państwowym (w chwili wydawania Instrukcji – 21 lat dla mężczyzn, 18 lat dla kobiet). Punkt ten ma obecnie brzmienie: “do godziwego zawarcia małżeństwa wymaga się ukończenia 18 roku życia zarówno przez mężczyznę, jak i kobietę”.15 Jednocześnie warto wiedzieć, że prawo polskie przewiduje, iż sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie niepełnoletniej, która ukończyła 16 rok życia. Chociaż w takim przypadku małżeństwo może być uznane lub zawarte według prawa państwowego, to do jego zawarcia w Kościele wymaga się dyspensy ordynariusza miejsca zgodnie z nr 50 Instrukcji Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim.
3. Procedura zawarcia małżeństwa religijnego ze skutkami cywilnymi (konkordatowego)
Przepisy prawa polskiego i kanonicznego przewidują dwie procedury zawarcia małżeństwa konkordatowego: zwyczajną i nadzwyczajną w niebezpieczeństwie śmierci.
a) Procedura zwyczajna
Nupturienci pragnący zawrzeć małżeństwo winni zgłosić się do kancelarii parafialnej zamieszkania stałego lub tymczasowego albo faktycznego miesięcznego pobytu jednego z narzeczonych na trzy miesiące przed planowaną datą zawarcia małżeństwa.16 W czasie rozmowy z duszpasterzem, oprócz czynności wymaganych przez prawo kanoniczne, a więc przedstawienia wszystkich dokumentów potrzebnych do zawarcia małżeństwa kanonicznego, winni oświadczyć, że pragną zawrzeć małżeństwo religijne o skutkach cywilnych w prawie polskim. Jeżeli narzeczeni nie są zorientowani w przepisach nowego ustawodawstwa małżeńskiego, duszpasterz jest zobowiązany poinformować ich o treści podstawowych przepisów prawa polskiego dotyczących zawarcia małżeństwa i jego skutków. Chodzi o zapoznanie ich z art. 1, 8 i 23 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.17 Gdy nupturienci wyrażą wolę zawarcia małżeństwa “konkordatowego”– jeżeli tego nie wiedzą – winien duszpasterz pouczyć ich, aby zgłosili się do Urzędu Stanu Cywilnego, właściwego ze względu na zamieszkanie jednej ze stron, w celu dokonania formalności wynikających z prawa polskiego (złożenie zapewnień o nieistnieniu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa według prawa polskiego – przeszkód, złożenie oświadczenia o nazwiskach stron i dzieci po zawarciu małżeństwa). Urząd Stanu Cywilnego po dokonaniu stosownych ustaleń wyda im trzy egzemplarze “zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa”. Zaświadczenie kierownika Urzędu Stanu Cywilnego jest ważne trzy miesiące18 i stwierdza, że nupturienci są wolni od przeszkód z prawa polskiego. Ostatni dzień ważności “zaświadczenia” określony jest w odpowiedniej rubryce. “Zaświadczenie” to narzeczeni winni następnie dostarczyć do kancelarii parafialnej, w której zawierane będzie małżeństwo lub załatwiane będą formalności przedślubne. Narzeczeni nie muszą przynosić “zaświadczenia” z Urzędu Stanu Cywilnego już na pierwsze spotkanie w kancelarii parafialnej, lecz dopiero wówczas, gdy będą spisywane formalności. Przy tej okazji złożą ustne oświadczenie, że pragną zawrzeć małżeństwo religijne ze skutkami cywilnymi. Duszpasterz nie może załatwiać formalności związanych z zawarciem małżeństwa “konkordatowego”, jeżeli nie zostanie mu przedstawione ważne “zaświadczenie” kierownika Urzędu Stanu Cywilnego.19 Wszystkie nauki, przepisy i formalności związane z zawarciem małżeństwa kościelnego przewidziane dotąd w prawie kanonicznym nie zmieniły się (oprócz granicy wieku) i duszpasterz ma ich skrupulatnie przestrzegać.20
Duchowny, wobec którego nupturienci zawierają małżeństwo “konkordatowe”, ma obowiązek zatroszczyć się o sporządzenie “zaświadczenia o zawarciu małżeństwa”, czyli wypełnia formularz znajdujący się na drugiej stronie “zaświadczenia” otrzymanego z Urzędu Stanu Cywilnego, które nosi nazwę: “zaświadczenie stanowiące podstawę sporządzenia aktu małżeństwa zawartego w sposób określony art. 1 § 2 i 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego”.21 “Zaświadczenie” to winno być sporządzone w trzech egzemplarzach poprzez wypełnienie wszystkich zawartych w nim rubryk. Podpisują je, przed celebracją małżeństwa “konkordatowego” – we wszystkich trzech egzemplarzach, potwierdzając wolę zawarcia małżeństwa kościelnego o skutkach cywilnych, małżonkowie wobec dwóch pełnoletnich świadków i duchownego, który będzie asystował przy zawieraniu małżeństwa, świadkowie i asystujący kapłan.22 Musi być ono opatrzone pieczęcią kościelną (podłużną i okrągłą), a także winno być podpisane przez duchownego, który zobowiązany jest do przesłania go do Urzędu Stanu Cywilnego, a więc: ordynariusza miejsca, proboszcza, administratora parafii, wikariusza w zastępstwie proboszcza lub duchownego w zastępstwie proboszcza. Obok imienia i nazwiska mają oni obowiązek wskazać swoje stanowisko, z racji którego mają prawo podpisać “zaświadczenie”.23 Obok powyższej dokumentacji duszpasterz sporządza – jak dotychczas – dokumentację wymaganą przez prawo kanoniczne (protokół badania kanonicznego narzeczonych, spisanie aktu małżeństwa, zawiadomienie do parafii chrztu zawierających małżeństwo).
Jeden egzemplarz “zaświadczenia” dwustronnie wypełnionego i podpisanego przez wyżej wymienione osoby oraz opieczętowanego zostaje przekazany małżonkom, drugi egzemplarz pozostawia się w archiwum parafialnym (włącza się do protokółu badania kanonicznego, a numer “zaświadczenia” wpisuje się do sporządzonego aktu małżeństwa w Księdze Ślubów).24 Trzeci egzemplarz “zaświadczenia” proboszcz parafii (lub osoba go zastępująca) ma obowiązek dostarczyć – w nieprzekraczalnym terminie pięciu dni – do Urzędu Stanu Cywilnego właściwego ze względu na miejsce zawarcia małżeństwa, czyli tego Urzędu, na terenie którego miała miejsce ceremonia zaślubin.25 Można tego dokonać przez potwierdzone doręczenie lub przesłanie “zaświadczenia” listem poleconym, nadanym w urzędzie pocztowym. W ostatnim przypadku należy zachować w kancelarii parafialnej “dowód nadania przesyłki poleconej”. Jedna przesyłka polecona może zawierać więcej niż jedno “zaświadczenie”, jednak winna wtedy zawierać pismo kierujące.26
“Zaświadczenie” powyższe stanowi podstawę do sporządzenia aktu małżeństwa w Urzędzie Stanu Cywilnego. Niedostarczenie “zaświadczenia” w przewidzianym terminie pięciu dni powoduje, że Urząd Stanu Cywilnego nie będzie mógł sporządzić aktu małżeństwa cywilnego i w konsekwencji małżeństwo kanoniczne nie uzyska skutków cywilnych.27 Jeżeli dotrzymanie terminu pięciu dni nie jest możliwe z powodu “siły wyższej” (przeszkody niezależnej od woli zainteresowanego, która uniemożliwia działanie), bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas trwania przeszkody. W takim przypadku, niezwłocznie po ustaniu tejże przeszkody należy “zaświadczenie” przekazać do Urzędu Stanu Cywilnego, z podaniem przyczyny zwłoki.28
Niezależnie od tego, czy małżeństwo było zawarte w kościele parafialnym, czy innym (rektoralnym, zakonnym) na terenie parafii, obowiązkiem proboszcza (administratora parafii, wikariusza w zastępstwie proboszcza lub duchownego w zastępstwie proboszcza) jest przekazanie “zaświadczenia” do Urzędu Stanu Cywilnego.29
Jeżeli narzeczeni będą chcieli zawrzeć małżeństwo kanoniczne poza własną parafią, w której załatwiać będą formalności przedślubne (na podstawie tzw. licencji), proboszcz wraz z licencją do innej parafii przekazuje również drogą urzędową trzy oryginały “zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa”, które narzeczeni przynoszą z Urzędu Stanu Cywilnego. Obowiązek zawiadomienia wtedy Urzędu Stanu Cywilnego o zawartym małżeństwie spoczywa na proboszczu miejsca zawarcia małżeństwa, nawet wówczas, kiedy jest ono zawierane poza kościołem parafialnym, a więc na podstawie udzielonej delegacji.30
Warto raz jeszcze dodać, że małżeństwo “konkordatowe” uzyskuje skutki przewidziane prawem polskim od chwili wyrażenia zgody małżeńskiej w kościele, a nie od dnia dokonania wpisu w Urzędzie Stanu Cywilnego (sporządzenia aktu małżeństwa).31
b) Procedura nadzwyczajna (w niebezpieczeństwie śmierci)
W razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu przynajmniej jednej ze stron, zawarcie małżeństwa konkordatowego może odbyć się bez przedstawienia duchownemu “zaświadczenia o braku okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa”, sporządzonego przez kierownika Urzędu Stanu Cywilnego. W takim przypadku nupturienci powinni złożyć wobec duchownego obecnego przy zawieraniu małżeństwa zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie przez nich małżeństwa według przepisów prawa polskiego.32
W takim przypadku duchowny obecny przy zawieraniu małżeństwa winien sporządzić zaświadczenie o zawarciu małżeństwa, tzn. wypełnić formularz “zaświadczenia stanowiącego podstawę sporządzenia aktu małżeństwa zawartego w sposób określony art. 1 § 2 i 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego”. Zaświadczenie powinno być sporządzone analogicznie jak “zaświadczenie” wypełniane w procedurze zwyczajnej zawarcia małżeństwa, czyli w trzech egzemplarzach, podpisane przez zawierających małżeństwo, dwóch świadków, kapłana asystującego przy zawarciu małżeństwa i proboszcza, opatrzone pieczęciami parafialnymi.33 Jednocześnie należy zaznaczyć w “zaświadczeniu”, że małżeństwo zostało zawarte zgodnie z art. 9 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.34
Jeżeli przy zawieraniu małżeństwa był obecny duchowny, o którym mówi kan. 1116 § 2 Kodeksu Prawa Kanonicznego, a więc inny kapłan niż proboszcz, administrator i wikariusz w zastępstwie proboszcza, po imieniu i nazwisku duchownego, zamiast stanowiska podaje się formułę: “duchowny obecny przy małżeństwie zawartym w niebezpieczeństwie śmierci”.35 Tak sporządzone zaświadczenie w terminie pięciu dni proboszcz jest zobowiązany dostarczyć do Urzędu Stanu Cywilnego.
* * *
Jak wynika z powyższego, Konkordat z 28 lipca 1993 roku mając na uwadze poszanowanie wolności przekonań wyznawców Kościoła katolickiego (chociaż nie tylko, bo także inne Kościoły i związki wyznaniowe w myśl przepisów prawa polskiego uzyskały taką możliwość) uregulował, zresztą po raz pierwszy, kwestie formy zawarcia małżeństwa przez katolików. Regulacja ta, zawarta w art. 10, ust. 1 umowy ze Stolicą Apostolską, stanowiąca zupełne novum w stosunku do dotychczasowego ustawodawstwa polskiego, pozostaje wyrazem właściwego zrozumienia Państwa polskiego i Kościoła Katolickiego dla dziedziny, w której sfera wzajemnego oddziaływania dwóch odmiennych porządków prawnych uwidacznia się w sposób wyjątkowy. Konstrukcja art. 10, ust. 1 Konkordatu umożliwiając nadanie małżeństwu kanonicznemu skuteczności na płaszczyźnie prawa polskiego w niczym nie narusza kompetencji państwa, ani też nie przyznaje Kościołowi żadnych uprawnień czy przywilejów. Pozostaje wyrazem konsekwentnego uściślenia fundamentalnej zasady tego dokumentu, proklamowanej w jego art. 1, tj. zasady niezależności i autonomii – każdego w swojej dziedzinie – państwa i Kościoła. Od strony logiki prawnej, małżeństwo “konkordatowe”, stwarza normalniejszą sytuację, zasady prawa polskiego i kościelnego będą się bowiem wzajemnie uzupełniać, a nie, jak dotychczas, konkurować ze sobą. Takie uregulowanie stwarza model fakultatywnego: religijnego lub cywilnego zawarcia małżeństwa, a jednocześnie jest dowartościowaniem małżeństwa kanonicznego. Oczywiście wszystkie przepisy prawa kanonicznego stosowane dotychczas przy zawieraniu małżeństwa sakramentalnego zachowują przy zawieraniu małżeństwa “konkordatowego” swoją dotychczasowa moc, za wyjątkiem zmienionej granicy wieku.
Liczne obawy i zarzuty krytyków instytucji małżeństwa “konkordatowego”, upatrujących w art. 10. ust. 1 Konkordatu niebezpieczeństwo oddania Kościołowi władzy nad zawieraniem małżeństw, czy też czynienia duchownych urzędnikami Urzędu Stanu Cywilnego, czemu miały rzekomo służyć pozostawione w zapisie “luki i niedopowiedzenia”, od samego początku nosiły w sobie znamię głębokiego nieporozumienia, a czasem i nieskrywanego uprzedzenia do samej umowy ze Stolicą Apostolską.
Unormowania dotyczące zawierania małżeństwa kanonicznego o skutkach cywilnych, tzw. “konkordatowego” stawiają przed duchowieństwem nowe zadania, a szczególnie wymagają staranności i systematyczności w wypełnianiu “zaświadczenia” i dotrzymywania terminu jego przekazania do Urzędu Stanu Cywilnego. Należy życzyć, aby nowe zadania zostały właściwie podjęte dla dobra zawierających małżeństwo.
Przypisy
__________________1 II Sobór Watykański, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, nr 76.
2 W. Góralski, Małżeństwo konkordatowe (art.10, ust. 1 umowy Stolicy Apostolskiej i Rzeczypospolitej Polski z 1993 r.), AK 127(1996) 61.
3 Zawarcie małżeństwa kanonicznego następuje poprzez wyrażenie przez nupturientów, równocześnie obecnych, osobiście lub przez pełnomocnika, zgody małżeńskiej (aktu woli, przez który strony wzajemnie przekazują i przyjmują siebie samych w celu stworzenia małżeństwa) słowami, a gdy nie mogą mówić – równoznacznymi znakami, w obecności uprawnionego duchownego i dwóch świadków. Zob. kan. 1104 i 1057, 2. Wyrażaniu zgody małżeńskiej odpowiadało dotychczas w polskim prawie rodzinnym złożenie przez nupturientów, jednocześnie obecnych, przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują w związek małżeński (art. 1 § 1 k.r.o.).
4 W. Góralski, Zawarcie małżeństwa w świetle Konkordatu, w: Prawda o Konkordacie, pr. zbiorowa, Częstochowa 1994, 112; A. Mączyński, Skutki cywilne małżeństwa kanonicznego w świetle Konkordatu i prawa polskiego, w: Konkordat 1993 dar i zadanie dla Kościoła w Polsce, pr. zb. pod red. J. Dyducha, 17-40.
5 Instrukcja dla duszpasterzy dotycząca małżeństwa konkordatowego, Biuletyn KAI z 13.11.1998 r., nr 3 i 6 (dalej w skrócie: Instrukcja dla duszpasterzy).
6 Dz. U. 1989, nr 29, poz. 154 – 156; por. J. Gręźlikowski, Czy w Polsce można zawrzeć ślub kościelny bez kontraktu cywilnego?, HD 2(1994) 3-11.
7 Dz. U. 1998, nr 117, poz. 757.
8 W. Góralski, Zawarcie małżeństwa konkordatowego w Polsce, Warszawa 1998, 12.
9 Dz. U. 1998, nr 136, poz. 884.
10 Monitor Polski 1998, nr 40, poz. 554.
11 W. Góralski, Zawarcie małżeństwa konkordatowego w Polsce, dz. cyt., 13.
12 Instrukcja dla duszpasterzy, 53-63.
14 Dz. U. 1998, nr 117, poz. 757, nr 11.
15 Instrukcja dla duszpasterzy, nr 8.
27 Tamże, nr 21 a; por. W. Góralski, Zawarcie małżeństwa konkordatowego w Polsce, dz. cyt., 63-69; tenże, Małżeństwo “konkordatowe”, dz. cyt., 64-67.
34 Tamże, nr 26 b; Dz. U. 1998 nr 117, poz. 757, art. 9 § 2.
35 Instrukcja dla duszpasterzy, nr 26 b.
________________________
Ks. Janusz Gręźlikowski, ur. w 1954 r., wyświęcony na kapłana we Włocławku w 1979 r., studia na KUL-u w latach 1980-1983, doktor prawa kanonicznego, oficjał Sądu Biskupiego we Włocławku, profesor Wyższego Seminarium Duchownego we Włocławku, autor licznych artykułów prawno-duszpasterskich w pozycjach książkowych i czasopismach.
Strona główna | Zeszyt bieżący | Pomoce homiletyczne
Zeszyty archiwalne | Redakcja | Kontakt"Ateneum Kapłańskie" 1999